Celiakia jest chorobą o podłożu genetycznym, wynikającą z nieprawidłowej odpowiedzi układu immunologicznego organizmu na dostarczany z pożywieniem gluten (białko zawarte w zbożach). Schorzenie to charakteryzuje się występowaniem stanu zapalnego w obrębie błony śluzowej jelita cienkiego, który prowadzi do uszkodzenia i zaniku kosmków jelitowych, odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych. Etiologia i patogeneza celiakii są złożone. Uważa się, że zarówno czynnik środowiskowy, mechanizmy immunologiczne jak i genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju i przebiegu choroby trzewnej.

Niemal wszyscy chorzy na celiakię mają gen HLA-DQ2 ( obecny u 90-95% pacjentów) lub HLA-DQ8 (obecny u 5-10% chorych). Genotypy są też obecne u ok. 25 % osób zdrowych. Z kolei negatywny wynik badania genetycznego tj. brak genotypu HLA-DQ2 i HLA-DQ8 wyklucza celiakię. Badanie genetyczne posiada niezmiernie wysoką negatywną wartość predykcyjną.

W 2012 roku ESPGHAN ustanowił nowe wytyczne dotyczące diagnostyki celiakii. Badanie genetyczne zostało włączone do algorytmu diagnostycznego choroby trzewnej, dzięki któremu w określonych przypadkach rozpoznanie choroby może nastąpić z pominięciem biopsji jelita cienkiego.

Nowe wytyczne ESPGHAN:

1. Badania genetyczne pomocne w diagnostyce celiakii- oznaczanie HLADQ2/DQ8 w przypadku podejrzenia celiakii jak i w badaniu osób z grupy ryzyka
2. Znacząca rola swoistych przeciwciał w diagnostyce celiakii
3. Możliwość rozpoznania choroby trzewnej bez wykonywania biopsji jelitowej w przypadku: występowania objawów celiakii, wysokiego poziomu przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej w klasie IgA >10 x powyżej górnej granicy normy, potwierdzonego pozytywnym wynikiem EmA oraz HLA-DQ2/DQ8

HLA-DQ2.2/DQ2.5/DQ8

Genetyczna diagnostyka celiakii opiera się na analizie alleli kodujących podjednostki antygenów układu zgodności tkankowej, MHC (ang. major histocompatibity complex), zwanego u człowieka kompleksem HLA (ang. human leukocyte antigens). U 90-95% chorych na celiakię występują allele HLA-DQA1*05-DQB1*02 kodujące podjednostki α oraz β cząsteczki HLA, co odpowiada heterodimerowi HLADQ2.5.  U 5-10% chorych identyfikuje się allele DQA1*03-DQB1*0302 kodujące  heterodimer HLADQ8. Spotyka się nosicieli heterodimeru HLADQ2.2, którego podjednostka α kodowana jest przez allel DQA1*02. Pełnoobjawowa celiakia uwarunkowana jest obecnością heterodimeru HLA DQ2.5, jednak istnieje coraz więcej danych potwierdzających ryzyko celiakii również u nosicieli HLADQ2.2, przy czym ryzyko jest dużo niższe,  a nasilenie nietolerancji ma łagodniejszy przebieg.

Badanie genetyczne jest szczególnie istotne w przypadku krewnych osób chorych na celiakię – pozwala ocenić ryzyko zachorowania. Badanie genów wykonuje się tylko 1 raz, a wynik ważny jest przez całe życie. Pozwala w 99% wykluczyć możliwość zachorowania na celiakię. Badanie można wykonać u osób będących na diecie bezglutenowej. Potwierdza rozpoznanie celiakii u osób z nietypowymi objawami.

Wskazania do wykonania badania genetycznego:

• osoby będące na diecie bezglutenowej (wyniki badań serologicznych oraz biopsja jelita są często fałszywie negatywne)
• niejasne/ sprzeczne wyniki badań serologicznych i histopatologicznych
• krewni osób chorych na celiakię celem oceny predyspozycji do choroby
• dzieci osób z celiakią w celu wykluczenia odziedziczenia choroby
• osoby cierpiące na inne choroby powiązane z celiakią (choroba Dühringa, cukrzyca typu I, zespół Downa, niepłodność)

Transglutaminaza tkankowa (tTG)

• przeciwciała skierowane przeciw autoantygenowi
• ważne dla diagnostyki celiakii w oparciu o międzynarodowe wytyczne (ESPGHAN)
• mogą być wykrywane nawet na wiele lat przed wystąpieniem objawów klinicznych celiakii – rola prognostyczna
• ich stężenie koreluje ze stanem błony śluzowej jelita cienkiego – monitorowanie diety bez konieczności wykonywania biopsji kontrolnych

Deaminowany peptyd gliadyny (DGP)

• przeciwciała są wytwarzane przeciwko czynnikowi sprawczemu choroby
• uzupełnienie dla tTG – zwiększają czułość badania
• wysoce specyficzne w przeciwieństwie do przeciwciał AGA (stara gliadyna natywna)
• w klasie IgG przydatne u pacjentów z niedoborem IgA – alternatywa dla total IgA- którego celem jest wykrycie deficytu tej klasy immunoglobulin
• u dzieci poniżej 3-5 roku może być wykrywana przy ujemnym wyniku przeciwciał tTG
• ich stężenie koreluje ze stanem błony śluzowej jelita cienkiego – monitorowanie diety bez konieczności wykonywania biopsji kontrolnych

Intrinisic Factor (IF)

pozwala na zróżnicowanie niedokrwistości autoimmunologicznej od niedoborowej (która często jest jedynym objawem towarzyszącym celiakii)